EKOSİSTEMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

 ABİYOTİK FAKTÖRLER

Canlıların yeryüzündeki dağılışı ışık, sıcaklık, iklim, toprak, mineraller, su ve pH gibi Abiyotik (cansız) faktörlerin etkisindedir.  Abiyotik faktörlere aynı zamanda çevrenin fiziksel ve kimyasal etkenleri de denir.  Genelde ilkbahar ve yaz mevsimlerinin görüldüğü, aşırı yağış alan tropikal yağmur ormanları gibi fiziksel şartların uygun olduğu yerlerde zengin tür çeşitliliği ve çok sayıda canlı bulunurken çöller ve kutuplar gibi yaşam şartlarının zor olduğu ortamlarda az sayıda canlı bulunur. Kısacası abiyotik faktörler belirli bir çevrede hangi türlerin yaşayabileceğini belirler. Örneğin çöllerde havadaki nem oranı çok düşük olduğundan gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı oldukça yüksektir. Böyle bir ortamda ancak çok miktarda su depolayabilen kaktüs ve çok az su ile yaşamını sürdürebilen bazı kurak bölge çalılıkları görülürken ılıman ortamlarda çok sayıda canlı çeşidini barındıran geniş ormanlık alanlara rastlanır.

2-   SICAKLIK

Yeryüzüne ışığın aynı oranda gelmemesi nedeniyle sıcaklık ta her yerde aynı değildir. Sıcaklığın farklı yayılışı canlılarında yayılışlarını ve çeşitliliğini etkiler. Canlılarda yaşamsal olaylar belirli sıcaklıklarda gerçekleşir. Özellikle enzim sistemlerinin çalışmasında sıcaklık önemli bir etkendir. Bu sebeplerle organizmaların dağılış alanlarının sınırları genellikle sıcaklığın kontrolündedir.

Sıcaklık ile canlı ve cansız çevre arasında karşılıklı etkileşimler vardır. Bu etkileşimlere; ormanların bulunduğu ortamın sıcaklığını değiştirebilmesi ve bazı kuş türlerinin göç etmesi örnek olarak verilebilir.

Yeryüzünün farklı bölgelerinin farklı miktarda ısınması, hava akımlarına ve okyanuslarda su akımlarına neden olur. Bu akımlar atmosferin ısı dağılımını bir miktar etkiler.

*       Sıcaklığın bitkiler üzerine etkileri

Bitkilerin büyük çoğunluğunda büyüme ve gelişme 7^oC-38^oC arasında gerçekleşir. Yaşadıkları ortamda sıcaklık minimum ve maksimum değerleri aştığında bitkiler,  fizyolojik işlevlerini düzenli yapamaz. Bitkilerin yayılışında gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farklılıkları önemlidir.

1)    Çeşitli sıcaklık değerlerine dayanma bakımından bitkiler arasında büyük farklar vardır.  Örneğin Kuzey Kutbu’na yakın yerlerde yetişen bazı bitki çeşitleri 0^oC ve daha alt sıcaklıklarda, ekvator bölgesinde yetişen bazı bitkiler ise 60 ^oC-65^oC’ta yaşayabilir. 

2)    Bitkiler kışın metabolizma hızlarını düşürürler. Soğuk iklime adapte olmuş bitkiler gelişmelerinin ilk dönemlerinde belli bir uyku süresi geçirmek zorundadır. Bu uyku dönemini geçirmeyen bitkiler gelişemezler. Örneğin soğuk ortam bitki tohumları +2, +4 derecede ancak çimlenebilirler. Sıcaklığın daha düşük olduğu durumlarda tohumlar uyku dönemine girerler. Bu uyku dönemini geçirmeyen tohumlar çimlenemez. Bu sürece Vernelizasyon denir. Buğdaygiller sonbaharda ekilir, kışı kar altında geçirirler, ilkbaharda yeşerirler. 

3)    Bitkilerin çimlenme, çiçeklenme ve tohum oluşturma dönemlerinde sıcaklık ihtiyaçları değişebilir. Örneğin bir bitkinin çiçeklenme döneminde ihtiyaç duyduğu optimum sıcaklık değeri çimlenme dönemine göre daha yüksek olabilir. 

4)    Sıcaklık,  bitkilerin,  bazı tepkileri üzerinde de etkilidir.  Örneğin lalelerin çiçekleri 0 ^oC-10^oC’ta kapalı, 15 ^oC-20^oC’ta açıktır. 

5)    Bitkinin metabolik sıcaklığı genellikle bitkinin yaşadığı ortam sıcaklığı ile yakından ilgilidir. Kök sıcaklığı, toprağın sıcaklığı kadardır. Gövde ise güneşi tuttuğunda çevre sıcaklığından birkaç derece düşer, terleme yaptığında ise çevre sıcaklığından birkaç derece düşük olur.

6)    Kış aylarında toprak soğuk ve donmuş, buna karşılık hava sıcaklığı daha fazla olursa bitki toprak üstü organlarının terlemeyle kaybettiği suyu kaybettiği suyu topraktan kökleriyle alamaz. Çünkü düşük sıcaklık suyun akışkanlığı azaltır. Bu durumda kuraklık meydana gelir. Bu olaya “Fizyolojik kuraklık” denir.

*       Sıcaklığın hayvanlar üzerine etkileri

Hayvanlar genel olarak 0^oC-50^oC arasında yaşamlarını verimli bir şekilde sürdürür. Örneğin çöldeki sürüngenler yüksek sıcaklığa, kutuplardaki memeliler düşük sıcaklığa uyum sağlamıştır.

1)    Sıcaklık artışı hayvanların metabolizma hızını etkiler. Hayvanlar vücut sıcaklıklarının çevre sıcaklığından etkilenmesine bağlı olarak “Homoitermal (vücut sıcaklığını ayarlayabilen)” ve poikiloterma (vücut sıcaklığını ayarlayamayan)” hayvanlar olmak üzere ikiye ayrılır.

a)    Poikilotermal (eski ifadeyle soğukkanlı) hayvanlar; omurgasızlar, balıklar, kurbağalar ve sürüngenlerdir. Bu hayvanlarda metabolizmanın devamı için hava sıcaklığının artması gerekmektedir. Çünkü düşük sıcaklıkta kan dolaşımı zayıfladığı için enerji üretmezler ve metabolizmaları zayıflar ve hareketsiz kalırlar.

b)   Homoitermal (eski ifadeyle sıcakkanlı) hayvanlarda hava sıcaklığı canlının vücut sıcaklığında değişime neden olmaz. Ancak hareketlerinde yavaşlama görülebilir. 30^oC’un üzerindeki sıcaklıklarda fizyolojik uyum (solunum sayısının artması, metabolizmanın hızlanması vb.) ve yer değiştirmeyle sıcakkanlı hayvanlar serinlemeye çalışır.

2)    Sıcaklık değişimleri bazı hayvanlarda göç etme, kış uykusu, yaz uykusu ve gece aktif olma gibi davranışlara yol açar. Örneğin çölde yaşayan akrepler geceleri aktiftir. Çöl yılanı öğle saatlerinde avlanmaz, sığınağında kalır. Leylekler sıcak ülkelere göç eder.

NOT:

1.  Genel olarak yüksek ve düşük sıcaklıklarda yaşamsal olaylar azalır hatta durabilir. Sıcaklık;

a –  Bitkilerde:

*      Çimlenme

*      Köklerle su alınımı

*      Fotosentez

b – Hayvanlarda:

*      Üreme

*      Gelişmenin devamı

*      Değişken ısılı hayvanlarda (Omurgasızlar, Balıklar, Kurbağalar, Sürüngenler) metabolizmanın devamı gibi olaylarda kullanılır.

*       Canlıların yaşayabildikleri sıcaklık sınırları

Canlılar genellikle 0⁰C ile +50⁰C sıcaklıklar arasında yaşayabilirler. Bazı balık türleri 40⁰C üstündeki sıcaklılarda, bazı yumuşakçalar 46-48⁰C sıcaklıklarda yaşayabilirler. Ancak 0⁰C altında ve +50⁰C üstü sıcaklılarda yaşayan canlılarda bulunmaktadır. Örneğin termofil arkeler 120⁰C ye varan ortamlarda yaşayabilirler.

1)    Mercanlarda ancak 20⁰C ‘un üstünde sıcaklığa erişen sularda yaşayabilirler

2)    Hayvanlar normal yaşamları için gerekli olan sıcaklıkların altında veya üstündeki değerlerde yaşamlarını sürdürebilmek amacıyla metabolizmalarını yavaşlatırlar.

3)    Omurgalılardan Ren Geyiği kuzeyde ancak 100 enleme kadar yayılış gösterir.

Bütün bu örnekler canlıların sıcaklığa karşı gösterdikleri toleransın birbirlerinden farklı olduğunu göstermektedir.

4)    Canlıların aktif yaşamlarını yavaşlatarak veya hızlandırarak yaşayabildikleri minimum ve maksimum sıcaklık değerleri vardır. Bu değerler arasında kalan en ideal sıcaklığa optimum  sıcaklık denir.

5)    Canlılar sıcaklığa gösterdikleri toleransa göre; çok az sıcaklık değişimine dayanabilen ve çok geniş sıcaklık değişimlerine uyum sağlayabilenler olarak ayrılırlar.

*       Canlıların sıcaklığa uyumunu açıklayan görüşler şunlardır: (Müfredat dışı) !!!!!

Hayvanlar ve bitkiler değişik sıcaklık ortamlarında yaşamaya uyum yapmışlardır.

a)   Bergman kuralı: Kuzey enlemlerde yaşayan sıcakkanlı hayvanlar sıcak bölgede yaşayan akrabalarına göre daha büyüktürler. Canlı büyüklüğü arttıkça hacim/yüzey oranı artar ve ısı kaybı yüzeyi küçülür.

b)   Allen kuralı: Soğuk iklimlerde yaşayan sıcakkanlı hayvanların vücut çıkıntıları güneyde yaşayan benzerlerine göre daha küçüktür.

c)   Golger kuralı: Kuzey yarımküredeki kuş ve memeliler kuzeye gittikçe açık renkli güneye gittikçe rutubetli ve sıcak yerlerdeki akrabaları ise koyu renklidir.