EKOSİSTEMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

ABİYOTİK FAKTÖRLER

Canlıların yeryüzündeki dağılışı ışık, sıcaklık, iklim, toprak, mineraller, su ve pH gibi Abiyotik (cansız) faktörlerin etkisindedir.  Abiyotik faktörlere aynı zamanda çevrenin fiziksel ve kimyasal etkenleri de denir.  Genelde ilkbahar ve yaz mevsimlerinin görüldüğü, aşırı yağış alan tropikal yağmur ormanları gibi fiziksel şartların uygun olduğu yerlerde zengin tür çeşitliliği ve çok sayıda canlı bulunurken çöller ve kutuplar gibi yaşam şartlarının zor olduğu ortamlarda az sayıda canlı bulunur. Kısacası abiyotik faktörler belirli bir çevrede hangi türlerin yaşayabileceğini belirler. Örneğin çöllerde havadaki nem oranı çok düşük olduğundan gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı oldukça yüksektir. Böyle bir ortamda ancak çok miktarda su depolayabilen kaktüs ve çok az su ile yaşamını sürdürebilen bazı kurak bölge çalılıkları görülürken ılıman ortamlarda çok sayıda canlı çeşidini barındıran geniş ormanlık alanlara rastlanır.

1-   IŞIK

*       Canlıların temel enerji kaynağıdır

*       Işığın kalitesi, şiddeti, süresi önemlidir

*       Hayvanlarda üreme, göç, pigmentasyon, bazı vitaminlerin sentezi, sucul hayvanlarda solunum üzerine etkilidir 

*       Işık bitkilerin yaşam alanını belirler 

*       Fotosentez için gereklidir

*       Bitkide çimlenme, büyüme, yönelme, klorofil sentezi için gereklidir.

Yeryüzündeki enerjinin kaynağı güneştir. Güneşten gelen ışınlardan mor ötesi ışınlar canlıların DNA’larının yapısını bozarak kalıtsal değişimlere neden olmaktadır.

Güneş ışığının şiddeti değişik bölgelerde farklıdır.  Sıcaklık ile güneş ışığı arasında doğrudan bir ilişki vardır. Ancak sıcaklık değerleri uygun olsa dahi güneş ışığının olmadığı bir ortamda fotosentez kesintiye uğrar. Örneğin tropikal yağmur ormanlarında iklim devamlı yazdır ve sıcaktır. Işık şiddetinin yetersiz olduğu durumlarda fotosentez yeterince gerçekleşmez veya az gerçekleşir.

Ekolojik açıdan yeryüzüne gelen ışığın şiddeti, miktarı ve süresi önemlidir. Çünkü her canlının ışık şiddeti, miktarı ve süresine olan ihtiyacı aynı değildir. Bu farklılık bir bölgede yaşayan canlıların, özellikle de bitkilerin yayılışını etkiler. Işığın bu etkisi özellikle ormanlarda daha net görülür.

Işık özellikle ormanlık alanlarda bitki florasında farklılığa ve çeşitliliğe neden olur. Ormanda ağaçların ışıkla temas eden tabakası “Taç tabaka” olarak adlandırılır. Taç tabakanın sıklığı alt tabaka türlerini belirler. Böyle sık taç tabakaya sahip ormanlarda çam filizleri büyüyemez. Ancak ciğer otları, karayosunları ve çim gibi gölge bitkileri gelişir. Az ışıkta gelişen bitkilerin, gün bitkilerine göre yaprakları ince yapılı ve yüzeyleri daha fazla gelişmiş olur, hücreler arası boşlukları ve stomaları daha büyük olur.

Yağmur ormanlarında taç tabakayı uzun süre ışığa ihtiyacı olan bitkiler (akasya, söğüt gibi) kaplar. Günlük ışık ihtiyacı fazla olan bitkilere uzun gün bitkileri denir. Uzun gün bitkileri, uzun gün koşularında gelişim gösterirler ve kutuplara yakın coğrafik bölgelerde yaşarlar. Bunlar geniş yapraklı, büyük hücreli ve büyük stomalıdırlar.

Taç tabakasının altında orta tabaka bitkileri bulunur. Bu bitkiler ışığa ve karanlığa aynı süre ihtiyaç duyarlar, nötr bitkilerdir. Bu tabaka bitkileri, yabani muz ağaçları, kuşburnu, sarmaşık gibi bitkilerdir.

Alt tabakada günlük ışık ihtiyacı az olan, daha çok uzun karanlık sürelere ihtiyacı olan bitkiler bulunur. Bunlara kısa gün bitkileri denir. Kısa gün bitkileri otsu bitkilerdir. Bu tabaka bitkileri; atkuyrukları, papatya ve çeşitli otlar örnektir.

Kısa ve uzun gün bitkileri arasındaki en önemli fark, uzun gün bitkilerinde yalnızca her 24 saatte bir ışık belirli bir süreyi aştığı zaman çiçeklenme teşvik edilir. Bu süreye Kritik gün uzunluğu denir. Kısa gün bitkileri ise çiçek açmak için kritik gün uzunluğundan daha kısa bir gün uzunluğuna ihtiyaç duyarlar.

Işık faktörü, su içi ekosistemlerinde de etkilidir. Işık suyun saydamlığına bağlı olarak 200m derinliğe kadar ulaşabilir. Işık su bitkileri tarafından enerji kaynağı olarak kullanılır.

Hayvanlarda aktif süreçler için tercih edilen ışık şiddeti birbirinden farklıdır. Bazı su hayvanlarının pigment üretimi, dış iskelet, kabuk gibi yapılarının oluşmasında etkilidir. Baykuş, yarasa, kirpi vb. gece aktif olan türlerin yanı sıra bülbül gibi bazı ötücü kuşlar ve ipek böceği gibi bazı böcekler alacakaranlıkta aktiftir. Diğer taraftan birçok kertenkele ve böcek türü sadece açık havada ve parlak güneş ışığında tam olarak aktif duruma geçer. Bir kelebek türü olan Araschnia levena  (Araşnia levena)’da kanat rengi gün uzunluğuna bağlı olarak değişir. Uzun yaz günlerinde bu kelebeklerin kanatlarında siyah zemin üzerine açık renk benekler, daha kısa olan bahar günlerinde ise açık renk üzerine siyah benekler ortaya çıkmaktadır. Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere ortamın ışık şiddeti, ışık miktarı, aydınlanma süresi canlıların yaşamında ve ekosistemdeki dengelerin sürdürülebilmesinde etkilidir.