KALITIMA GİRİŞ 1-KAVRAMLAR
Canlıların sahip oldukları özelliklerin bir kuşaktan sonraki kuşağa aktarımına kalıtım denir. Kalıtımın hangi kurallara göre gerçekleştiğini inceleyen bilim dalına ise genetik denir.
Canlı türlerinin benzerlik ve farklılıklarının ortaya çıkmasını sağlayan faktörleri ve bu faktörlerin nesilden nesile nasıl aktarıldığını araştıran bilim dalına genetik denir.
Kalıtımla ilgili ilk çalışmaları Alman Botanikçi Költreuter (Költıroyter) 1760 yılında bir bitki türünden aldığı polenler, aynı türden diğer bir bitki çiçeğinin tepeciğine taşıyarak ilk melezleme çalışmalarını yapmıştır. Fakat bu çalışmayla anne ve babada bulunan özelliklerin yavru döllere nasıl aktarıldığını açıklayamamıştır.
Kalıtım mekanizmalarını açıklayan ilk bilimsel çalışmalar Mendel tarafından 1860‘lı yıllarda gerçekleştirilmiştir. Mendel çalıştığı manastırın bahçesinde bezelyeler ile yaptığı deneylerin sonuçlarını 1866 yılında “Bitki melezleri ile çalışmalar” adlı eserinde yayınlamıştır. Fakat bu çalışması, 1900’lü yılların başında yeniden keşfedilene kadar anlaşılamamıştır. Çünkü o dönemlerde henüz kromozom, gen ve hücre bölünmesi kavramları bilinmiyordu.
A – KAVRAMLAR
1- Kalıtım
Ana babalar ve oğul döller arasındaki benzerlik ve farklılıkları açıklayan, bu özelliklerin dölden döle aktarılmasına kalıtım denir.
2- Karakter ve Özellik
Bireyler arasında çeşitlilik gösteren kalıtılabilir özelliklere karakter denir. Karakterin her bir farklı tipine özellik adı verilir. Karakterler genler ile ifade edilirken özellikler aleller ile ifade edilir.
Örneğin; çiçek rengi bir karakterdir; ancak çiçeğin beyaz, kırmızı ya da mor renkte olması bir özelliktir. Mendel, bezelyelerle çalışırken seçtiği her bir karakterin iki zıt özelliğini incelemiştir.
3- Gen
Canlıların sahip olduğu her bir karakteri belirleyen ve bu karakterlerin aktarılmasını sağlayan kalıtım birimlerine, DNA bölümlerine gen denir. Genler karakteri belirler.
4- Alel
Bir genin farklı çeşitlerine alel denir. Aleller karaktere ait özellikleri belirler.
Aleller harflerle gösterilir. Baskın alel büyük, çekinik alel ise aynı harfin küçüğü ile gösterilir.
Örnek: A, a, B, b, … Yeşil Tohum aleli→ s Sarı Tohum aleli → S
5- Dominant (Baskın) Alel
Etkisini (bulunduğu fenotipte) her zaman gösterebilen alellerdir. Büyük harflerle gösterilir.
Örnek: A, B, Y, S, (siyah saç aleli, koyu ten aleli, siyah göz aleli, uzun boy aleli, A kan grubu aleli)
6- Resesif (Çekinik) Alel
Etkisini (bulunduğu fenotipte) her zaman gösteremeyen, etkisini gösterebilmesi için iki tanesinin yan yana gelmesi gereken alellerdir. , küçük harflerle gösterilir. (Çekinik aleller, baskın aleller olmadığında taşıdığı karakterleri oluştururlar yani etkisini gösterirler).
Örnek: a, b, y, s, (sarı saç aleli, açık ten aleli, yeşil göz aleli, kısa boy aleli)…
7- Homozigot (Saf=Arı) Döl
Canlıdaki her bir özelliği belirleyen alellerin her ikisinin de aynı olması durumudur. Yani alel çiftinin ikisinin de baskın veya ikisinin de çekinik olması durumudur.
Örnek: AA, BB, aa, bb,
8- Heterozigot (Melez=Hibrit) Döl
Canlıdaki her bir özelliği belirleyen alellerin her ikisinin de farklı olması yani alellerin birinin baskın, birinin çekinik olması durumudur. Heterozigot dölde daima baskın alel etkisini gösterir (çekinik alelin etkisi gizli kalır).
Örnek : Aa,Bb,Yy,…
9- Kromozom
Canlının kalıtım birimi olan (kalıtsal özelliklerini belirleyen) genleri üzerinde taşıyan yapılara kromozom denir.
10- Lokus
Kromozolarda üzerinde gen taşıyan bölgelere lokus denir.
11- Homolog (Eş) Kromozom
Biri anneden diğeri babadan gelen ve aynı karakterlere ait genleri bulunduran kromozomlara homolog (eş) kromozom denir. (Göz rengi genini bulunduran biri anneden, diğer babadan gelen ve alelleri taşıyan kromozomlardır.
12- Genotip
Canlının sahip olduğu karakterleri belirleyen genlerin dizilişi veya gen topluluklarına genotip denir. (Canlı karakterlerin oluşmasında kullanılan genlerin her türlü özelliğine genotip denir. Karakterin baskın ya da çekinik olması, saf ya da melez olması gibi).
Örnek: AA, BB, Aa, Bb, …
13- Fenotip
Canlının gözle görünen dış görünüşüne fenotip denir. (Genotip ve çevrenin etkisiyle oluşan canlının dış görünüşüdür).
Örnek: Yuvarlak tohum, buruşuk tohum, sarı veya yeşil tohum, kan grubunun A veya B olması, göz renginin siyah veya yeşil renkli olması
14- Monohibrit
Bir karakter bakımından heterozigot iki bireyin genotipinin çaprazlanması ile elde edilen meleze denir.
15- Dihibrit
İki karakter bakımından heterozigot iki bireyin genotipinin çaprazlanması ile elde edilen meleze denir.
16- Saf döl – Melez (hibrit) döl
Kendileri çaprazlandığında birçok kuşak boyunca hep aynı fenotipe sahip yavrular üreten organizmalara arı döl adı verilir. Arı döllerin genotipi, ilgili özellik bakımından homozigottur. İki farklı arı dölün çaprazlanmasıyla elde edilen döllere heterozigot (hibrit=melez) adı verilir. Bu çaprazlama olayına ise hibritleşme (melezleme) denir.