2-KALITIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
B – KALITIMI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Çevre ve genlerin etkisiyle ortaya çıkan özelliklere “karakter” denir.
Işık, sıcaklık, basınç, spor, coğrafik şartlar, rüzgâr, eğitim, toprak, birer çevre etkenidir. Çevre etkisi bireye özgü olup kalıtsal değildir.
Kromozomlar, genler ve DNA ile sağlanan etkiye kalıtsal etki denir ve bu etki sonraki bireylere aktarılır.
a- ADAPTASYON
Bir canlının yaşadığı ortama uyum sağlayarak yaşam ve üreme şansını artırmak için genetik yapısında meydana gelen değişikliklere adaptasyon denir. Kalıtsaldır.
Aynı türe ait olsa bile bazı canlılarda yaşam alanlarına göre farklılıklar olabilir.
Adaptasyon Örnekleri:
* Soğuk bölgelerde yaşayan tilkilerin kulak ve burunları soğuktan etkilenmemek için sıcak bölgede yaşayanlara göre daha küçük olması (Resim1).
* Kutuplarda yaşayan ayıların burun ve kulakları boz ayılarınkine göre daha küçüktür.
* Çöl farelerinin uzun kuyruklu ve geniş vücutlu olmaları
* Kutuplarda yaşayan ayıların yağ oranı ekvatorda yaşayanlara göre çok fazladır.
* Kutuplarda yaşayan ayıların beyaz, ekvatordakilerin siyah tüylü olması
* Kaktüslerin yapraklarının zamanla diken şeklini alması.
* Kaktüsün su depo etme özelliği ve sıcağa dayanma özelliği çölde yaşama imkânı verir. Nemli yerlerde bu özellik değişmez
* Bukalemun ve ahtapotun kendini korumak için renk değiştiriyor olması.
* Çölde yaşayan develerin kum fırtınalarından etkilenmemek için kulak ve burunlarının kıllı olması
* Göz bebeğinin fazla ışıkta küçülmesi, az ışıkta büyümesi.
b- MUTASYON
Genlerde meydana gelen kalıcı değişikliklere mutasyon denir (resim2).
* Yüksek ısı, radyasyon, kimyasal maddeler, U.V, mor ötesi, kızıl ötesi ışınlar X ışınları, α , β ışınları vb. etkilerle oluşur.
* Genlerin yapısı değişir.
* Mutasyon vücut hücrelerinde meydana gelirse kalıtsal değildir. Kalıtsal olabilmesi için eşey hücrelerinde olması gerekir.
* Mutasyona uğrayan gene mutant gen denir.
* Mutasyonlar ikiye ayrılır. (Nokta mutasyonlar, kromozomal mutasyonlar )
Nokta mutasyonları: DNA’nın belli bir yerinde meydana gelen değişikliklerdir.
Kromozom mutasyonları: Kromozom parçalarının yer değiştirilmesi, parça ayrılması, ters dönmesi, koptuğu yere bağlanması şeklindedir. Mikroskopta görülür ve çoğu öldürücüdür.
c- VARYASYON
Bir türün bireyleri arasındaki çeşitliliğe denir.
Varyasyona neden olan faktörler:
1)Modifikasyon
2)Mutasyon
3)Eşeyli üreme: Mayoz bölünmedeki krossing-over, ayrılmama, döllenme
1- Kalıtsal Varyasyon
* Kromozomların yapısında bulunan, belirli bir genetik özellik hakkında bilgi içeren bölüme gen adı verilir. Kromozomlar ökaryotlarda hücre çekirdeğinde yer alır.
* Tür içerisinde gözlemlenen farklılıklara genetik varyasyon denir.
Örneğin; armudun şekillerindeki farklılıklar, gül bitkisinin çiçeklerinin farklı renkte olması, bireyin kız veya erkek olması, dil yuvarlayabilme veya yuvarlayamama
2- Kalıtsal Olmayan Varyasyon ( Modifikasyon )
* Kalıtsal olmayan faktörlerin etkisiyle canlının dış görünüşünde gözlemlenen ve kalıtsal olmayan değişikliklere modifikasyon veya kalıtsal olmayan varyasyon denir. Örneğin; eğer bir ayçiçek tohumu ılık, güneş alan, su ile minerallerin fazla bulunduğu bir yere ekilirse, başka yerlerdeki ayçiçek tohumlarına kıyasla daha uzun boylu bir bitki oluşur.
Örneğin; Herhangi bir kaza sonucu meydana gelen yara izi veya saçımızı boyattığımızda oluşan saç rengi kalıtım yoluyla yavrulara aktarılamaz.
Örneğin; Çuha çiçeği 15-25oC de yetiştirilirse kırmızı, 25-35oC de yetiştirilirse beyaz renkli çiçek açar (Resim3).
C – KARAKTERLERİN ORTAYA ÇIKASINDA ETKİLİ OLAYLAR
a- Yalnız Çevrenin Etkisiyle Ortaya Çıkan Karakterler
Çevre şartlarının meydana getirdiği kalıtsal olmayan değişikliklere “modifikasyon” denir.
1- Toprak(Ph); Ortanca çiçekleri asitli toprakta Kırmızı; bazik toprakta Mavi çiçek açar(Resim4).
2- Yer; Bonellia (Hortumlu hayvan ) Döllenmiş yumurta anaya yapışırsa Erkek(♂) Döllenmiş yumurta serbest gelişirse Dişi (♀) bireyler meydana gelir (Resim6).
3- Basınç; Karahindiba bitkisi dağda yetişirse kısa boylu; ovada yetişirse uzun boylu olurlar (Resim5).
4- Besin; Arılarda; dişi arılar, arı sütü ile beslenirse Kraliçe arı çiçek tozu (polen) ile beslenirse İşçi arılar oluşur.
5- Sıcaklık; İnsan derisinin yazın bronzlaşması.
b- Yalnız Kalıtım Etkisiyle Ortaya Çıkan Karakterler
Bir insanın kan grubu, parmak izleri, göz rengi gibi karakterler çevre şartları ne olursa olsun değişmezler.
İnsanların değişik hastalıklara karşı antikor üretmesi de bu şekildedir.
1- Tek Yumurta İkizleri
* Yumurtanın sperm tarafından döllenmesiyle oluşan zigot gelişerek bir canlıyı meydana getirir. Ancak bazen, zigot ilk mitozla iki hücre meydana getirdiğinde her bir hücre birbirinden ayrılarak her bir hücre ayrı bir zigot gibi bağımsız olarak gelişirler. Yani iki zigot oluşmuş olur. Her bir zigot, gelişerek bir canlı meydana getirir. Bu şekilde meydana gelen canlılara tek yumurta ikizleri denir (Şekil 3).
* Tek yumurta ikizlerinin, kan grupları, cinsiyetleri gibi kalıtsal bütün özellikleri birbirinin aynısıdır.
* Yavrular, anne karnında iken tek plasentadan beslenirler.
2- Çift Yumurta İkizleri
* İnsanlarda dişilerde normal olarak 28 günde (Menstrual döngü süresi) bir yumurta meydana gelir. Ancak bazen aynı anda birden fazla yumurta olgunlaşabilir ve yumurta kanalına bırakılır. Yumurtaların her biri ayrı bir sperm tarafından döllenerek iki zigot oluşur. Bu iki zigot ayrı ayrı gelişerek iki canlı meydana getirir. Bu şekilde meydana gelen canlılara çift yumurta ikizleri denir(Şekil 3).
* Çift yumurta ikizleri arasındaki benzerlik, farklı zamanlarda doğan kardeşler arasındaki benzerlik kadardır.
* Çift yumurta ikizini oluşturacak zigotlar; tek yumurta ikizlerinde olduğu gibi birinci mitozdan sonra her bir hücre ayrı bir zigot gibi davranırsa tek ve çift yumurta ikizleri, üçüz veya dördüzleri oluşabilir.
* Çift yumurta ikizlerinde her embriyo için ayrı plasenta oluşturulur (farklı şekilleri vardır).
c- Kalıtım + Çevrenin Etkisiyle Ortaya Çıkan Karakterler
Kalıtım ve çevrenin birlikte belirlediği karakterlerde kalıtsal faktörler etkili olmakla beraber, çevre etkili olduğu için modifikasyondur.
1- Bitki fidelerinde klorofilin oluşumu
Ana canlıdan klorofil sentezleme geni almış bir bitki ışıkta büyütülürse rengi yeşil olur, karanlıkta büyütülürse klorofil sentezleyemediğinden yeşil renk oluşturamazlar. Klorofil geni taşımaya tohumlar ışıkta bile çimlense yeşil renk oluşturamazlar. Bu bitkilere albino denir.
2- Sirke sineklerinde kanat şeklinin ortaya çıkışı (resim7):
* 16oC’de gelişirse düz kanatlı; 25oC’de gelişirse kıvrık kanatlı bireyler olur.
* Kıvrık kanatlı dişilerin yumurtaları tekrar 16oC’de gelişirse düz kanatlı olurlar.
* Düz kanatlı dişilerin yumurtalar tekrar 25oC’de gelişirse kıvrık kanatlı olur.
3- Himalaya tavşanlarında kürk rengi oluşumu (Şekil 4):
Bu tavşanın doğal rengi; kulaklarda, kuyrukta ve ayaklarda siyah diğer bölgeler ise beyazdır.
* Vücudunun beyaz kısmındaki kürkün bir kısmı yolunur ve buraya buz konulup kıl çıkıncaya kadar bekletilirse, yeni çıkan kıllar siyah olur.
* Vücudunun siyah olan bölgesindeki kıllar yolunarak bu bölge sıcak tutulup kıl çıkması beklenirse yeni çıkan kılların beyaz olur.
* Her iki tavşanda normal ortamlarına geri bırakılırsa kürklerinin rengi de normale döner.