GAMETOGENEZ
İnsanda mayoz bölünme ile gametler meydana gelir. İnsanda gamet oluşması olayına gametogenez denir. Erkekte sperm oluşumuna spermatogenez, dişilerde yumurta oluşumuna oogenez denir.
A – OOGENEZ (YUMURTA OLUŞUMU)
Dişi üreme organı yumurtalıktır(=ovaryum). Ovaryumda oogonyumlar(2n) bulunur. Oogonyumlar, mayoz bölünme ile yumurta hücresi (ovum) meydana getiren hücrelerdir. Dişi bireyde yumurtalıklarda mayoz bölünme ile yumurta hücresinin üretilmesine oogenez denir.
Dişilerde oogenez embriyonik dönemde başlar. İnsanda embriyonik dönemde mayoz I’e başlanır, ancak mayoz I tamamlanmaz. Oluşan birincil oositler profaz I evresinde kalır. Ergenlik döneminde folikül uayrıcı hormonların etkisiyle birincil oositler aktifleşerek mayoz I’i tamamlar. Mayoz I sonucunda oluşan ikincil oositler mayoz II’nin metafaz-II evresinde kalırlar. Sperm ile karşılaştıkları anda, mayoz II tamamlanarak oogenez sonlanır. Metafaz-II evresindeki sekonder oositler sperm ile döllenmezse dışarı atılır (menstruasyon).
Dişilerde embriyoda oogonyumlardan birincil oositlerin oluşumu, embriyonik gelişimin üçüncü ayından sonra başlar ve doğum öncesine kadar sürer. Doğumdan sonra ve ergenlikte yeni birincil oosit oluşumu görülmez.
Erkeklerde sperm sayısı çok fazla olmasına karşın yeni doğmuş bir kız çocuğunun yumurtalıklarında birincil oosit durumundaki hücre sayısı yaklaşık 300.000 kadardır.
Yumurtalıkta çok sayıda kesecik (folikül) bulunur. Her kesecikte ise bir tane birincil oosit vardır. İnsanda her ay genellikle bir yumurta hücresi olgunlaşarak döllenmenin gerçekleşebilmesi için yumurtalığın dışına bırakılır.
1- Oogonyumlar (2n) mitoz bölünme geçirerek çoğalır ve büyüyüp gelişerek primer (birincil) oositleri (2n) meydana getirir. Embriyonik dönemde mayoz-I başlar ancak Profaz-I’de kalır.
2- Ergenlik döneminde Primer oositler mayoz I’i tamamlar ve haploit (n) iki hücre meydana getirir. Bu hücrelerinden biri büyük diğeri ise küçüktür. Küçük hücreye primer kutup hücresi (kutup cisimciği), büyük olana ise sekonder (ikincil) oosit (n) denir.
3- İkincil oosit, mayoz II bölünmesini tamamlayınca yine biri büyük diğeri küçük iki hücre oluşur. Bunlardan büyük olanına ootit (n) küçük olanına ise sekonder kutup hücresi(n) denir. Birincil kutup hücreleri de mayoz II geçirebilir. Birincil kutup hücreleri mayoz II geçirebilirse iki tane daha ikincil kutup hücresi meydana gelir. Oluşan kutup hücreleri eriyerek kaybolur. Ootit ise farklılaşmalar geçirerek haploit olgun yumurta (ovum) hücresine dönüşür.
Dişi bireylerde oogenez embriyo döneminde başlar, menopoz dönemine kadar devam eder.
Oogenezde kromozomlar, mayoz bölünme sonucu oluşan hücrelere eşit olarak dağılırlar. Ancak sitoplazma eşit dağılmaz. Bunun sonucunda besinin az kısmı kutup hücrelerine giderken tamamına yakını oositlere gider. Besinin az olduğu kutup hücreleri eriyerek kaybolurken besinin çoğunu alan oositler gelişerek yumurtayı (ovum) meydana getirir. Besinin yumurtada toplanması zigotun gelişimi için önemlidir. Çünkü döllenme sonucu oluşan zigotun rahime gidip rahim duvarına gömülünceye kadar geçen zamanda besin ihtiyacı yumurtadan karşılanacaktır. Eğer besin hücreler eşit oranda paylaşılsaydı, zigotun gelişimi için gerekli besin bulunamazdı. Yumurta hareketsiz olup, sperme göre daha büyüktür. Büyük olması fazla miktarda besin(=vitellüs) bulundurmasından kaynaklanır. Yumurtalar sperme göre çok az sayıda üretilirler. (insanda normalde her 28 günde bir tane)
Canlılardaki yumurtalar farklı büyüklüktedir (Resim). Pek çok canlıda yumurta zarını çevreleyen örtüye vitellin zar denir. Böcek yumurtaları vitellin zarın yanı sıra sert ve su geçirmez yapıda protein tabakalara sahiptir. Kurbağalarda ise yumurtanın kurumasını önleyen jel tabakası bulunur
Kuşlar, sürüngenler ve yumurtlayan memelilerde yumurta beyazı olarak adlandırılan yoğun bir protein çözeltisi vitellin zarını sarar. Yumurta beyazının dışında yumurta kabuğu da bulunur. İnsanda yumurta hücresi, yaklaşık 150 mikron büyüklüğündedir. Bu büyüklük insan vücut hücrelerinin (örneğin lenfosit) 100 katı kadardır. Spermin küçük ve hareketli olmasına karşın yumurta büyük ve hareketsizdir. İnsanda yumurta hücresinin hacmi sperm hücresinin 250.000 katı kadardır.
Memeli Yumurtasının Yapısı
Memelilerde oositin gelişimi veya döllenme sırasında yumurta örtüleri gelişir. Örtülerin yapısı ve sayısı türe göre değişebilir. İnsanda yumurtanın yapısı dıştan içe doğru;
* En içte çekirdek, sitoplazma ve bunları saran hücre zarı bulunur.
* Hücre zarının dışında zona pellusida tabakası bulunur. Zona pellusida, protein, glikoprotein veya polisakkaritten meydana gelmiştir.
* Yumurtanın en dış kısmında folikül hücrelerinin farklılaşması ile meydana gelen Corona radiata denilen ince bir tabaka bulunur. Bu tabaka zona pellusida oluşumuna da katılır.