DUYU ORGANLARI
Duyu organları, çevredeki uyartıları alır ve sinir merkezlerine iletilmesi için duyu sinirlerin- de impuls meydana getirir. Çevredeki uyartılar, duyu organlarındaki özelleşmiş epitel hücreler veya sinir uçları ile alınır. Bu uyartı alıcılara reseptör (almaç) denir. Reseptörler, duyu nöronlarında impuls oluşturur. Duyu sinirleri oluşan bu impulsları sinir merkezlerine götürür. Böylece duyular alınmış olur. Aslında her şey beyinde olmaktadır. Duyular sadece beynin işleyebilmesi için impulsları taşımış olurlar.
Duyu organlarındaki reseptörler vücut dışındaki uyarılara duyarlı olduğu için dış reseptörler olarak adlandırılır. (homeostasinin sağlanmasında iç reseptörler görev yapar).
Vücudumuzda bulunan dış reseptörler;
* Fotoreseptörler: Işığa duyarlıdır. Gözde bulunur.
* Mekanoreseptörler: Basınç, dokunma ve harekete duyarlıdır. Deride ve kulakta bulunur.
* Kemoreseptörler: Kimyasal maddelere karşı duyarlıdır. Dilde ve burunda bulunur. Kemoreseptörlerin uyarılması için, tadı veya kokusu alınacak maddelerin suda çözünmeleri ve belli bir yoğunlukta bulunmaları gerekir.
* Termoreseptörler: Sıcaklığa duyarlıdır. Deride bulunur.
I- KULAK (İŞİTME DUYUSU)
Kulak, hava ile yayılan ses dalgalarını toplar ve içindeki reseptörlerin uyarılmasını sağlar. Uyarılan reseptörleri sayesinde duyu sinirlerinde oluşan impulslar, beyne iletilir ve işitme duyusu sağlanır. Kulak aynı zamanda denge organıdır.
A – KULAK YAPISI
Kulak; dış kulak, orta kulak ve iç kulak olmak üzere üç bölümden meydana gelmiştir.
a- Dış Kulak
Kıkırdak yapılı kulak kepçesi ile dış kulak yolundan oluşur ve kulak zarı ile sonlanır.
* Kıkırdak yapılı kulak kepçesi sadece karada yaşayan memelilerde bulunur. Dış kulağın şekli sesin yükseltilmesi ve yönlendirilmesine yardımcı olur. Topladığı ses dalgalarını kulak zarına iletir. Bağ doku yapılı kulak zarı düşük frekanslı seslerle yavaş, yüksek frekanslı seslerle hızlı titreşir. Bu titreşimler orta kulağa iletilir (Şekil 1).
* Dış kulak yolunda bulunan epitel doku hücreleri sarı renkli sıvı salgılarlar. Bu sıvı, kulak yolunu nemli ve yumuşak tutar, tozların içeri girmesini kıllarla beraber engeller.
b- Orta Kulak
İşitme kemikleri ile östaki borusunun bulunduğu kısımdır. Kulak zarı ile dış kulaktan, oval ve yuvarlak pencerelerle iç kulaktan ayrılır.
* Çekiç, örs ve üzengi işitme kemikleridir. Çekiç kemiğinin sapı, kulak zarının iç yüzeyine yapışıktır. Üzengi kemiğinin tabanı oval pencereye bağlıdır (Şekil 1).
* Aralarında oynak yerler bulunduran bu üç kemik, kulak zarından oval pencereye kadar bir zincir oluşturur. Havadaki titreşimler, kulak zarı üzerinden bu kemik zinciri ile iç kulağın sıvı ortamına taşınır. Sıvıları hareket ettirmek havaya göre daha zordur. Bu nedenle iç kulağa iletilen ses basıncının arttırılması gerekir. İşitme kemiklerinin zincirleme hareketleri, kulak zarı titreşimlerinin katlanarak oval pencereye iletilmesini sağlar.
* Oval pencere, orta ve iç kulağı birbirinden ayıran zar ile kaplı bir açıklıktır.
* Orta kulak boşluğundaki hava basıncı ile dış ortamdaki hava basıncının aynı düzeyde tutulması gerekir, bunu östaki borusu sağlar. Östaki borusunun yutağa uzanan ucu normalde kapalıdır. Esneme, yutma, aksırma gibi durumlarda açılır.
* Bulunduğumuz yüksekliğin hızlı değişmesi (uçak yolculuğunda, inen veya çıkan asansörde} östaki borusu kapalı olduğu için basınç farklı oluşmasına neden olur. Basınç farkı kulak zarında gerilme ve ağrıya neden olabilir. Bu durumda esner veya yutkunursanız östaki borusu açılır ve orta kulaktaki basınç, atmosfer basıncıyla eşitlenir böylece kulağınızdaki rahatsızlık hemen geçer.
c- İç Kulak
Şakak kemiği içinde yer alan iç kulak, hem işitme hem denge duyusunun alındığı yapıları bulundurur. İşitme duyusu ile ilgili yapı salyangoz (kohlea), denge duyusu ile ilgili yapılar ise yarım daire kanalları ile kesecik ve tulumcuk adlı torbalardır (Şekil 2).
Salyangoz (kohlea):
* Yan yana üç kanaldan oluşan, kendi üzerinde iki buçuk kere kıvrılmış, tüp şeklinde bir yapıdır (Şekil 2). Bu tüpün içindeki kanallar zarlarla birbirinden ayrılır.
* Bu kanallardan üsttekine vestibular kanal, ortadakine kohlear kanal, alttakine timpanik kanal denir (Şekil 3).
* Bu üç kanaldan ortada yer alan kohlear kanalda, işitme reseptörü olan korti organı bulunur (Şekil 2 ve 3). Kohlear kanal endolenf adlı sıvı ile doludur. Kohlear kanalın üstündeki vestibüler kanal ile altındaki timpanik kanal perilenf adlı sıvı ile doludur.
* Timpanik kanal ile kohlear kanal arasındaki temel zar (baziler zar) bulunur. Temel zarın üzerinde yani kohlear kanalın içinde korti organının tüy hücreleri bulunur (Şekil 2). Tüy hücrelerinin (mekanoreseptörler) üzerinde de çatı zar (tektoriyal zar) vardır. Çatı zarın bir ucu serbest diğer ucu temel zara bağlıdır (Şekil 3).
B – İşitme olayı nasıl gerçekleşir?
Ses ile perilenf sıvısında oluşan basınç dalgası yuvarlak pencere zarına kadar iletilir. Bu basınçla yuvarlak pencere zarı orta kulağa doğru itilir. Oluşan hareket ile temel zar üzerindeki reseptörlerin tüyleri çatı zara sürtünür. Bu sürtünme duyu sinirlerinde impuls başlatır. İmpulslar, önce talamusa sonra da beyin korteksine giderek değerlendirilir.
İşitme olayı sırasıyla:
1- Ses kulak kepçesi ile alınır, kulak yolunu geçerek zarı titreştirir
2- Kulak zarında oluşan titreşimler, orta kulaktaki çekiç, örs ve üzengi kemiklerine aktarılır.
3- Üzengi kemiği bu titreşimleri oval pencere yoluyla perilenfe aktarır. Perilenfte basınç meydana gelir.
4- Bu basınç Vestibular ve Timpanik kanalda perilenfte basınç oluştturur.
5- Basınç ile yuvarlak pencere zarı uyarılır.
6- Temel zar uyarılır.
7- Korti organının mekanoreseptörleri(tüy hücreleri) uyarılır.
8- Uyarılan tüy hücreleri duyu sinirinde impuls başlatır.
9- İşitme sinirleri bu impulsları alarak önce talamusa oradan da beynin kabuk bölgesine götürür ve burada impulslar değerlendirilir. Böylece işitme gerçekleşir.
NOT:
1. Orta kulağa gelen ses dalgaları kulak zarından oval pencereye aktarılırken 20 kat kuvvetlendirilir.
C – DENGE ORGANI
İç kulakta, vücut dengesini sağlayan sistemin reseptörlerini taşıyan yapılar da bulundurur. Dengeyi sağlamada etkili yapılar; üç yarım daire kanalı ile kesecik (sakkulus) ve tulumcuk (utrikulus) adlı torbalardır (Şekil 6 –7 ).
* Kesecik ve tulumcuk yerçekimine karşı yapılan hareketlerde oluşan konum değişikliklerini, yarım daire kanalları ise dönme hareketi ile oluşan konum değişikliklerini algılayan yapılardır. Yani yarım daire kanalları başın dönme ve açısal hareketlerini, kesecik ve tulumcuklar düz hareketlerini algılar.
Denge nasıl sağlanır?
Denge sağlama için algılama iki şekilde gerçekleşir:
1) Yarım daire kanallarının uç kısımlarında ampulla denilen şişkin bir bölge vardır (Şekil 8). Ampullanın içinde tüy hücreleri (reseptörler), kanalların içinde ise endolenf sıvısı bulunur. Vücut ve vücutla beraber baş dönme hareketi yaptığında veya ileriye, geriye veya sağa sola büküldüğünde yarım daire kanalları da vücutla birlikte hareket eder. Ancak kanallar içindeki endolenf sıvısı yarım daire kanalları ile birlikte aynı hızda hareket etmez, daha yavaş hareket eder. Yarım daire kanalları içindeki endolenf sıvısı hareket eder. Endolenfin içindeki ampulladaki tüy hücrelerini büker. Endolenfin hareketi duyu hücrelerinde basınç değişimine yol açar. Bu durum denge sinirlerinde impuls oluşturur. Oluşan impulslar beyinciğe taşınır. Beyincik, hareketin yönünü algılar ve bunu beyin kabuğuna iletir. Böylece vücuttaki denge (pozisyon) değişiklikleri algılanır. Bu hücreler de sinirlerde impuls oluşturur.
2) Kesecik ve tulumcukların reseptörlerinde otolit (kulak taşı) denilen CaCO3 yapılı kristaller bulunur (Şekil 6-10). Vücut, dolayısıyla baş düz olarak yukarıdan aşağıya, sağdan sola ve arkadan öne doğru dönme hareketi yaparsa otolitler tüy hücrelerinin tüylerini büker, basınç yapar. Basınç değişikliği bu hücrelerde impuls başlatır. İmpulslar beyin ve beyincik merkezlerine ulaşır, dengenin ve vücut pozisyonunun sağlanması için gerekli refleks mekanizmaları devreye girer. Böylece vücudun konum değişikliği algılanır.
NOT:
2. Eğer etrafınızda dönerseniz yarım daire kanalları içindeki sıvı da hareket eder. Aniden durduğunuzda ise hâlâ kendinizi dönüyormuş gibi hissedersiniz. Çünkü siz durduğunuz hâlde, kanallar içindeki sıvı hâlâ hareket hâlindedir ve denge sinirlerinde impuls oluşturulmaktadır (Şekil 10). Bazı insanlarda gemi, uçak ya da araba gibi araçlarla seyahat etmekten dolayı mide bulantısı olması bu sebeptendir.
3. Deniz veya kara taşıma araçları içinde uzun süre sallanma, küçük bir daire içinde dönme gibi hareketler, kulaktaki denge organının reseptörlerini aşırı uyarabilir. Aşırı uyarma baş dönmesi, kusma, deride renk solması, terleme ve kan basıncında değişmelere neden olur.
UYARI:
1. Vücut dengesinin sağlanmasında, gözden ve ayak altındaki basınca duyarlı hücrelerden gelen impulslar da etkilidir
Şekil: Kulağın yapısı
Şekil: Korti
Şekil: Korti
