KAN DAMARLARI
İnsanın dolaşım sisteminde kanın vücut içinde dolaşmasını sağlayan atardamar, toplardamar ve kılcal damar olmak üzere üç çeşit damar vardır.
A – ATARDAMARLAR (Arter)
* Karıncıklardan çıkan ve kanı kalpten uzaklaştıran damarlara atardamar denir.
* Görevi, taşıdıkları kan içinde bulunan oksijeni, besin maddelerini vb. vücudun her tarafına ulaştırmaktır.
* Akciğer atardamarı dışındaki atardamarlar bol O2 bulunduran temiz kan taşırlar. Akciğer atardamarı ise; vücutta kirlenerek kalbin sağ karıncıktaki kirli kanı temizlenmek üzere akciğere götüren atardamardır ve kirli kan bulundurur.
* Atardamarlardaki kanın dolaşması karıncıkların kasılmasıyla gerçekleşir.
* Atardamarların karıncıklara bağlandığı yerde kanın kalbe geri dönmesini engelleyen yarımay kapakçıkları bulunur. Bunun dışında atardamarlarda kapakçık bulunmaz. Çünkü kalp zaten kanı sürekli olarak ve çok kuvvetli bir şekilde pompalamaktadır.
* Kalbin kasılıp gevşemesi sırasında kanın atardamar çeperine yaptığı basınca tansiyon adı verilir. Karıncıkların kasılması sırasında oluşan basınca büyük tansiyon, karıncıkların gevşemesi sırasında oluşan basınca ise küçük tansiyon denir. Sağlıklı bir insanda dinlenme halinde büyük tansiyon 120 mmHg, küçük tansiyon 70mmHg’dır. Tansiyon sfigmomanometre adı verilen alet ve stetoskop ile ölçülür.
Atardamarların Yapısı: Üç tabakadan meydana gelmiştir. Dıştan içe doğru:
a) Dış Tabaka
* En dış tabaka lifli bağ dokudan meydana gelmiştir. Bu lifli bağ doku elastik liflerden meydana gelmiştir. Kalpten çıkan
* Dış örtüdeki lifli bağ dokusu her kalp atışı atardamarın genişleyip daralmasını ve böylelikle kalp atışı sırasında oluşan kan basınca karşı damarların dayanıklılığını arttırır.
b) Orta Tabaka
* Elastik lif içeren, düz kaslardan meydana gelmiştir.
* Bu elastik lifler, hem kan basıcına karşı atardamarın dayanıklılığını artırır hem de atardamar duvarına esneklik sağlayarak kanın akışını kolaylaştırır
c) İç Tabaka (Endotel tabaka)
* Atardamarların iç yüzü tek sıralı yassı örtü epiteli (Endotel) ile kaplıdır.
* Endotel, damar içinde pürüzsüz bir yüzey oluşturur. Bu sayede kanın damar içinde kolay akması sağlanır.
Atardamarlarda Kanın Hareketini Sağlayan Etmenler:
1) Karıncıkların kasılmasıyla oluşan basınç.(=Kan basıncı)
2) Atardamar duvarında bulunan kasların kasılması.
3) Basınç farkı.
4) Kalpten gelen kanın, öndekini itmesi.
NOT:
1. Atardamar duvarına iki tip sinir bağlıdır. Bunlardan birisi tarafından taşınan impulslar düz kasların kasılmasına diğeri ise gevşemesine neden olur. Bu şekilde kas tabakasının kasılıp gevşemesi, atardamar lümeninin(iç boşluk) genişliğini bu da belli bir oranda giden kan miktarını düzenler.
B – TOPLARDAMARLAR
* Vücuttan toplanan kanı kalbin kulakçıklarına getiren damarlara toplardamar denir.
* Görevi; metabolizma atıkları ve karbondioksit bakımından zenginleşmiş kanı kalbe taşımak.
* Karbondioksitçe zengin kan taşır (akciğer toplardamarı hariç).
* Akciğer toplardamarı, akciğerlerde temizlenen kanı kalbin sol kulakçığına getiren toplardamardır ve temiz kan bulunur.
* Sinir uçları yoktur.
* Kanın akış hızı yavaştır.
* Çapları atardamarlara göre daha büyük olduğu için fazla miktarda kan taşır.
* Vücudun alt kısımlarındaki toplardamarlarda yukarı doğru açılan tek yönlü kapakçıklar bulunur. Bu kapakçıklar kanın aşağı geri dönmesini engeller.
Toplardamarların Yapısı: İçten dışa üç tabakadan meydana gelmiştir.
a) İçte tek katlı epiteli (Endotel)
b) Ortada ince düz kas
c) Dışta bağ doku bulunur.
* Atardamarlardan farklı olarak dış tabakada bağ dokusu lifleri az, orta tabakada ise elastik lifler yoktur, bu nedenle esnek değildir.
* Düz kas dokusu atardamarlara oranla azdır.
Toplardamarda Kanın Hareketini Sağlayan Etmenler;
1) Düşük düzeyde de olsa kan basıncının toplardamarlarda etkili olması.
2) Toplardamar duvarındaki düz kasların yavaş da olsa kasılıp gevşemesi.
3) Damar içinde, kalbe doğru tek yönlü açılan kapakçıkların kanın geri dönmesini engellemesi.
4) Toplardamarların çevresindeki iskelet kaslarının kasılıp gevşemesi ile damara dışarıdan yapılan basınç.
5) Soluk alıp verme sırasında göğüs boşluğunda meydana gelen basınç farkı. Nefes alırken göğüs boşluğu genişler ve basınç düşer. Kan bu boşluğa dolar.
6) Kulakçığın gevşemesiyle kulakçıklarda basınç düşer ve emme kuvveti oluşur.
7) Yerçekimi. Kalbin üstünde bulunan doku ve organlardaki kanın kalbe dönmesini sağlar. Yerçekimi, kalbin altında kalan damarlarda negatif etki yapar.
8) Damarlardaki basınç farkı
C – KILCAL DAMARLAR
* Görevi, kan ile dokular arasında madde alışverişini sağlamak.
* Atar ve toplardamarlar arasında bulunan en ince damarlardır.
* Bağ doku ve kas doku bulunmaz. Bu nedenle kasılıp gevşeme özelliği yoktur. Tek sıralı epitel dokudan (endotel) meydana gelmiştir.
* Kılcal damarların çapları çok küçüktür. Ancak bir atardamar çok sayıda kılcal damara açıldığı için kılcalların toplam kesit alanı, kendisine kan getiren atardamardan daha fazladır. Bu nedenle kılcal damarlardan geçen kan iyice yavaşlar. Madde alışverişinin tamamlanabilmesi için kılcal damarlardaki kanın akış hızı çok yavaş ve sabit hızdadır.
* Kılcal damarlar, yarı geçirgen özelliktedir. Bu nedenle kan plazmasındaki büyük protein molekülleri dışındaki kısmı doku aralıklarına sızarak doku sıvısını oluşturur. Kan ile doku hücreleri arasında madde alışverişinin gerçekleştiği damarlardır. Bu nedenle dokular içine yayılarak yüzey alanını arttırırlar.
Kılcal damarlarda Kanın Hareketini Sağlayan etmenler
1) Basınç farkı.
2) Arkadan gelen kanın öndekini itmesi.
NOT:
2. Atardamarlarım kılcal damarlara ayrıldığı yerlerde, düz kaslardan oluşan ve prekapiler sfinkter olarak adlandırılan yapılar bulunur. Bu yapılar kasılıp gevşeyerek kılcal damarlardan geçen kan miktarını ayarlarlar. Böylece metabolik faaliyetin fazla olduğu organlara ulaşan kan miktarı artarken, metabolik faaliyetin az olduğu organlara ulaşan kan miktarı azalmış olur.
Damarlar Arasındaki İlişki
