A. MERİSTEM DOKU (BÖLÜNÜR DOKU=SÜRGEN DOKU)
Meristem Doku Özellikleri:
* Bitkilerin kök, gövde ve yanal organlarının uç kısımlarındaki büyüme noktalarında bulunur.
* Embriyonik kökenlidir.
* Sürekli bölünen ve farklılaşmamış (Özelleşmemiş) hücrelerden oluşmuştur.
* Meristem hücrelerinin bölünmesi sonucu oluşan hücrelerin farklılaşması ile bitkinin doku ve organları meydana gelir (Hayvanlardaki kök hücreler gibi).
* Meristem doku hücrelerinin en önemli özelliği, canlı oldukları sürece mitoz bölünme özelliğini kaybetmemeleridir. Meristem dokunun sürekli bölünebilme özelliğinden dolayı bitkilerde büyüme sınırsızdır.
* Gelişme, büyüme ve farklılaşmayı sağlar.
Meristem Hücrelerin Özellikleri:
* Büyük çekirdeklidir
* Bol sitoplazmalıdır.
* Hücreleri küçük ve ince çeperlidir.
* Plastitleri yoktur (proplastit denilen plastitlerin öncü maddesi bulunur).
* Kofulsuz veya az sayıda küçük kofulludur.
* Hücreler arası boşlukları yoktur.
* Devamlı bölünme özelliğindedir.
Meristem Doku Çeşitleri
a) Bulundukları yere göre
Meristemler bulundukları yere göre uç (Apikal) ve yanal (Lateral) olmak üzere iki çeşittir.
1. Uç (apikal meristem)
Kök ve gövdenin büyüme noktalarında bulunan uç meristem bitkinin boyuna büyümesini sağlar. Bitkilerin uç meristem sayesinde boyca büyümesine primer büyüme denir.
2. Yanal (Lateral) meristem
Kök ve gövdenin yapısında bulunan yanal meristem bitkinin enine kalınlaşmasını sağlar. Bitkilerin yanal meristem sayesinde enine büyümesine sekonder büyüme denir.
b) Kökenlerine göre
Meristemler kökenlerine yere göre primer meristem ve sekonder meristem olmak üzere iki çeşittir.
1. Primer Meristem ( Birincil Bölünür Dokular)
Bitkiyi meydana getiren ve bitkinin ömrü boyunca bölünme özelliğini kaybetmeyen dokudur.
Yüksek yapılı bitkilerde büyüme noktası olarak adlandırılan kök, gövde ve dal uçlarında uç meristem bulunur. Uç meristemler primer (birincil) büyüme denilen boyca uzamayı sağlarlar.
Şekil: Kök ve gövde uç meristem kesitleri
* Uç meristemler gövdede tepe tomurcuğu denilen gövde ucu kısmında bulunur. Gövde ucundaki uç meristemler gövdenin boyunu arttırırlar. Kök uç meristemi de köklerin boyca uzamasını sağlar.
* Kök ve gövde uç kısımlarında bulunan uç meristemi primer meristem hücrelerini üretir. Aynı zamanda uç meristemi yaşlanan veya zarar gören hücrelerin yenilenmesini sağlarlar.
* Büyümenin gerçekleştiği bu bölgelere Büyüme konisi (Bitkisel dirim konisi) denir. Büyüme konisi sayesinde bitkilerde büyüme sınırsızdır.
* Büyüme konisi gövde de genç yapraklar, kökte ise kaliptra tarafından korunur. Kaliptra zedelendiğinde, meristem doku çoğalarak kaliptrayı yeniden oluşturur.
* Uç meristemin bölünmesi sonucunda iç içe geçmiş üç tabaka görülür. Büyüme öncüsü bu tabakalar dıştan içe doğru “Dermatojen(Protoderm) – Periblem (Temel meristem) – Plerom(Prokambiyum) şeklinde sıralanırlar. Bu tabakalardan;
Dermatojen (Protoderm)’den …………… Epidermis (örtü doku)
Periblem (Temel meristem)’den ………… Korteks ve temel doku
Plerom(Prokambiyum)’den …………… İletim doku meydana gelir.
Şekil: Gövde ucu ve kök ucu kesitinde uç meristem ve üç tip primer meristem
2. Sekonder Meristem ( İkincil Meristem – Kambiyum )
Bölünme yeteneğini kaybetmiş parankima hücrelerinin hormonların etkisi ile yeniden bölünme özelliği kazanmasıyla meydana gelen dokulardır. Sekonder Meristeme “Kambiyum” da denir.
Kambiyum, odunsu ve bazı otsu bitkilerin kök ve gövdelerinde iletim demetlerinin oluşmasını ve enine kalınlaşmayı sağlayan, kök ve gövdede bulunan dokudur.
* Sekonder meristem bitkinin kök ve gövde kısımlarının enine kalınlaşmasını sağlar.
* Sekonder (İkincil) büyüme denilen enine kalınlaşma tüm açık tohumlu bitkilerde ve çift çenekli odunsu bitkilerde görülür.
* Sekonder büyüme, kök ve gövdeyi silindir şeklinde saran hücre gruplarının bölünmesi sonucu gerçekleşir. Bu hücre gruplarına yanal (lateral) meristem denir. Lateral meristem kök ve gövde ucundan belli uzaklıkta, bitkinin biraz yaşlı kısımlarında iş yapar. Çünkü genç bölgelerde kalınlaşmadan daha çok boyca uzama hızlı gerçekleşir. Enine kalınlaşmadan iki lateral meristem sorumludur.
Gövde kambiyumu (vasküler kambiyum = demet kambiyumu) ve mantar kambiyumu (Fellojen) bu şekilde oluşur.
Gövde kambiyumu iletim demetlerine yeni eklemeler yapar. Bu şekilde kök ve gövdenin enine kalınlaşmasını sağlar.
Mantar Kambiyumu ise epidermisin yerini alarak mantar dokuyu oluşturur bu şekilde bitkiyi dış etkilerden korur.
NOT:
1. Bitkilerde ayrıca bitkinin yaralanan kısımlarını onaran yara kambiyumu bulunur. Yara kambiyumu yaralanan bölgedeki bölünmez dokunun bölünme özelliği kazanmasıyla oluşur.
2. Büyüme noktalarında (Uç meristem) meristemler, Kökte; kaliptra ile gövdede ise tomurcuk pulları ile korunur.
