EŞEYSİZ ÜREME 1- BÖLÜNEREK ÜREME
Canlıların soylarını devam ettirebilmek için kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir.
Canlıların nesillerini devam ettirmek amacıyla sahip oldukları üreme yetenekleri, onları cansız maddelerden ayırt eden en belirgin özellikleridir. Bütün biyolojik olaylar gibi üreme yeteneği de hücresel bir temele dayanır. Dolayısıyla canlılığın devamı hücrelerin çoğalmasına yani hücre bölünmesine bağlıdır.
Canlıların gelişmişlik düzeylerine göre hücre bölünmeleri büyüme, gelişme, yenilenme, onarım veya üreme amacıyla yapılır. Prokaryotlarda ve bir hücreli protistalarda hücre bölünmesi canlının sayısında artışa neden olur. Bu nedenle prokaryot ve protistlerde hücre bölünmesi üremeye neden olur. Bu gibi tek hücreli canlılarda döllenme olmaksızı yeni bireylerin meydana gelmesi şeklindeki üremeye eşeysiz üreme denir. Bitkiler ve hayvanlar gibi çok hücreli canlılarda ise hücre bölünmeleri zigottan başlayarak yeni bir organizmanın oluşmasını sağlar. Bununla beraber bu canlının büyümesi, hasar gören hücre ve dokuların onarılması ve yenilenmesi de hücre bölünmesi ile sağlanır.
Üreme sonucu birey sayısı arttırılarak türün devamlılığı sağlanır. Aynı zamanda türün gen bileşimi bir sonraki nesile aktarılır. Bir türün tüm bireylerinde üreme faaliyeti durursa o türün soyu tükenir.
Canlılarda, sahip oldukları özelliklere göre farklı eşeyli üreme ve eşeysiz üreme çeşitleri görülür.
I – EŞEYSİZ ÜREME
Bir canlının döllenme olmadan kendine benzer bireyler meydana getirmesine, “eşeysiz üreme” denir.
Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmedir. Bu yüzden eşeysiz üreme ile oluşan canlılar birbirlerine benzerler. Ancak arke ve bakterilerde mitoz görülmez.
Eşeysiz üreme; bir canlının, hücre, doku veya organ gibi bir parçasının uygun şartlarda gelişmesi veya hücrenin bölünmesiyle gerçekleşir.
Eşeysiz üremede oluşan bireyin tek bir atası olduğu için atasının tam bir kopyasıdır. Ata tek olduğu için (yani bir ana ve bir baba şeklinde değil) türün kalıtsal özelliklerinde değişiklik meydana getirmez. Oluşan döller (oğullar) atalarının birebir aynısı olduğu için değişen çevre şartlarına karşı dayanıklılık geliştiremezler, uyum sağlayabilmeleri zordur.
NOT:
1. Her eşeysiz üreme mitozla gerçekleşmeyebilir. Örnek bakterilerde binary fission denilen ikiye bölünme şekli görülür ve bu mitoz değildir.
NOT:
2. Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen canlılar arasında görülen farklılıklar, mutasyon ve modifikasyonlar sonucudur. Normal koşullarda meydana gelen canlılar tamamen birbirinin aynı özelliklerini taşır.
A. BÖLÜNEREK ÜREME
Bölünerek üreme genellikle prokaryotlardan bakteriler ve arkeler ile ökaryotlardan bazı mayalar, mavi-yeşil algler ve protistlerde (kamçılılar, silliler, kök ayaklılar, sporlular ve cıvık mantarlar) görülür. Bölünme, canlı türüne göre farklı bölgelerden başlar. Paramesyumda enine, öglenada boyuna, amipte her yönde olur.
* En basit ve en hızlı üreme şeklidir.
* Temeli mitotik bölünmeye dayanır.
* Bölünmenin olabilmesi için canlının belli bir büyüklüğe ulaşması gerekir.
a) Bakteriyel hücre bölünmesi (Binary Fission): Çembersel yapıdaki bakteri kromozomu kendini eşler (replikasyon). Oluşan bu kopya kromozomlar bilinmeyen bir mekanizma ile birbirinden uzaklaşırlar. Bu sırada hücrenin boyutları büyür. Kromozomun replikasyonu tamamlandığında, hücre zarı ikiye bölünecek şekilde içeri doğru çökmeye başlar. Bu sırada iki yavru hücre arasında yeni hücre duvarı oluşur.
* Canlıların bölünme hızları (üreme hızları) canlının türüne ve çevre şartlarına göre değişiklik gösterir.
* Echerichia coli (Eşerişya koli) bakterisi uygun sıcaklık ve beslenme koşullarında yaklaşık her 20 dakikada bir bölünerek çoğalır. Bu duruma göre 2 saat içinde bir bakteriden 64 bakteri hücresi oluşacağını düşününüz. Bu bakteriler, doğada laboratuvar ortamında üredikleri hızla çoğalmaz. Çünkü doğal ortam şartları her zaman gelişimleri için en uygun koşulları sağlamaz.
* Doğal ortamda sıcaklık değişimleri, besin maddelerinin yetersiz olması, pH oranındaki değişmeler ve metabolizma atıklarının birikmesi bakterilerin üremesini sınırlar. Dünyadaki E. coli’lerin tümü eğer laboratuvar şartları altında ürediği gibi üreseydi bir günlük süre içinde üreyen bakteri sayısı tüm yaşam alanlarını kaplayabilirdi.
* E.coli, ishale yol açan ve insan sağlığını etkileyen bakteri türlerinden biridir. Bu nedenle içme ya da deniz suyundaki bakteri varlığını belirlemek gerekir. E.coli varlığını belirlemede kullanılan yöntemlerden biri kültür hazırlamaktır. Kültür ortamına eklenen bir madde sayesinde bakteriler çoğaldıkça ortamın rengi sarıya döner.
NOT:
1. Bir hücrelilerde bölünme ekseninin fazla olması ilkelliğin göstergesidir