EŞEYLİ ÜREME
İki farklı cinsiyete ait üreme hücrelerinin (gametler) birleşmesi ile yeni bireylerin meydana gelmesine eşeyli üreme denilmektedir.
Eşeyli üremede gametler mayoz bölünme ile meydana gelmektedir. Bu nedenle eşeyli üremenin şartlarından biri gametlerin mayoz bölünme ile meydana gelmiş olmasıdır. Sonrasında gametlerin birleşmesi, yani döllenme gerekir. Bu nedenle eşeyli üremenin ikinci şartı döllenme olmasıdır. Mayoz bölünme ile oluşan gametlerin döllenmesi ile oluşan zigot gelişerek yeni bireyleri meydana getirir.
Eşeyli üreyen canlılarda yavru bireyler arasında genetik olarak farklılıklar bulunur. Bu farklılığın iki temel sebebi bulunmaktadır. Bunlar mayoz bölünme ve döllenmedir.
Mayoz bölünme; mayoz bölünmede homolog kromozomların anafaz-I evresinde hücre kutuplarına rastgele çekilir ve cross-over meydana gelebilir. Bu iki sebepten dolayı genetik yapısı biribirinde farklı haploid kromozomlu gametler meydana gelir.
Döllenme; Mayoz bölünme sonucu oluşan haploid kromozmlu gametlerin birleşmesi ile döllenme gerçekleştiğinde kromozom sayısı iki katına çıkarak diploit yapıda zigot meydana gelir. Döllenme ile zigotun kalıtsal çeşitliliği daha fazla artmış olur.
Eşeyli üremede mayoz bölünme ve dölllenme ile yeni gen kombinasyonlarına sahip bireyler meydana gelir. Böylelikle tür içi genetik çeşitlilik sağlanır. Bu durum eşeyli üremeyi eşeysiz üremeden ayıran en temel özelliktir.
Eşeysiz ve eşeyli üreme bazı özellikleriyle birbirlerine üstünlük gösterir. Çevre koşulları homojen ve istikrarlı olduğunda, bu koşullara iyi adapte olmuş eşeysiz çoğalan bir organizmanın populasyonu çok başarılıdır ve daha az adapte olmuş bireylere göre fazla kayıp vermez. Oysa eşeyli üreyen organizmalar arasında büyük genetik farklılıklar vardır ve farklı ortam koşullarına uyum sağlama yeteneklerini arttırabilir.
Değişken çevrede koşullar, eşeysiz çoğalan bir organizmanın yaşayamayacağı kadar çok değişebilir. Çünkü genetik bakımdan, değişik koşullarda yaşayabilecek şekilde donatılmamıştır. Bunun aksine eşeyli çoğalan bir organizmanın populasyonu hayatta kalabilir. Çünkü eşeyli üreme sonucu ortaya çıkan kalıtsal varyasyon, bireylerin değişen ortam koşullarına uyum şansını arttırır.
Eşeysiz üremede tek bir ata yeterli olduğu için eşeyli üremeden daha üstündür. Çünkü eşeyli üreyen organizmalarda üreyebilmek için her iki eşeyden bireylere ihtiyaç vardır. Eşeysiz üremede karşı cinsiyetten bir eş bulup dölleme veya döllenme diye bir sorun yoktur. Eğer çevre koşulları uygunsa her biri, yeni organizmalara gelişebilirler. Yalnızca eşeyli üreyen canlılar ise döllenmezlerse nesillerini devam ettiremezler.
Eşeyli üreme hem hayvanlarında hem de bitkilerde görülür. Üreme organlarında mayoz bölünme ile gametlerin meydana gelmesine gametogenez denir. Gametogenez ile erkek bireylerin üreme organlarında spermler, dişi bireylerin üreme organlarında ise yumurta meydana gelir.
Hayvanlar genellikle ayrı cinsiyetlidir. Ancak bazı hayvanlarda dişi ve erkek üreme organları aynı bireyde bulunabilir. Bu şekilde çift cinsiyetli hayvanlara hermafrodit denir. Hermafroditlik solucanlarda (yassı ve halkalı), deniz salyangozları, sümüklü böcek, süngerler ve salyangoz gibi bazı omurgasız hayvanlarda görülür.
Bitkilerde ise durum biraz daha farklıdır. Aynı bitkide erkek ve dişi çiçek olabileceği gibi aynı çiçekte hem erkek hemde dişi organ olabilir. Bitkilerdeki çift cinsitelilik genel olarak erselik olarak adlandırılır.
Eşeyli üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik sağlayan olaylar, ilk ikisi her zaman son ikisi bazen meydana gelir.
* Mayoz I sırasında homolog kromozomların bağımsız dağılımı
* Bir yumurtanın bir sperm tarafından rastgele döllenmesi
* Mayoz I’in profaz evresinde homolog kromozomlar arasında meydana gelen krossing over,
* Çeşitli mutasyonlar