ÇAPRAZLAMALAR

5- ÇAPRAZLAMALAR

A –   OLASILIK İLKELERİ VE UYGULAMALARI

Mayoz bölünme sırasında homolog kromozomların ve alel genlerin gametlere rastgele dağılması ve gametlerin birbirleriyle rastgele birleşmesi nedeniyle genetik sonuçlarının hesaplanmasında olasılık kurallarından yararlanılır. Buna göre;

Olasılık her zaman gerçekleşmeyen, ancak gerçekleşmesi beklenen olaylardır. Bu olaylara şansa bağlı olaylar da denir.

 

KURAL 1: Şansa bağlı bir olayın bir defa denenmesinden elde edilen sonuçlar, aynı olayın bir sonraki deneme sonuçlarını etkilemez. Çünkü bağımsız olayların sonuçları da bağımsızdır.

Örneğin bir madeni parayı yukarı doğru fırlattığımızda madeni paranın yazı olan yüzünün gelmesi ihtimali 1/2 dir(%50). Bir sonraki denemede madeni paranın yazı gelme ihtimali yine 1/2 dir. Bu parayı 5. kez attığımızda yazı gelmişse 6. kez atıldığında yazı geleceği kesin değildir.

Örnek; Bir ailenin bir doğumdaki çocuğunun kız veya erkek olma olasılığı 1/2 dir. Bu ailenin 6 kız çocuğundan sonra 7. çocuğunun da kız olma olasılığı yine 1/2 dir.

 

KURAL 2: Şansa bağlı iki veya daha fazla bağımsız olayın aynı anda gerçekleşme olasılığı bu olayların ayrı ayrı meydana gelme olasılıklarının çarpımına eşittir.

Örnek 1: İki madeni parayı aynı anda havaya attığımızda ikisinin de yazı gelme olasılığı iki paranın her birinin bağımsız olarak yazı gelme olasılıklarının çarpımına eşittir 1/2 x 1/2 =1/4 olasılıkla her iki para da yazı gelir.

Örnek 2: Bir zarı 3 defa attığımızda 3 defa  da 4 gelme olasılığı; 1/6 * 1/6 * 1/6 = 1/216 dır.

 

KURAL 3: Eğer aynı sonuca iki farklı olay sonucunda ulaşılabiliyorsa, bu olayın ortaya çıkma şansı, her iki olayın ortaya çıkma şansının toplamına eşittir.

Örnek: Aynı anda havaya atılan iki paradan birinin yazı, diğerinin tura gelme olasılığını bulalım. Çünkü bu olay için iki farklı yol bulunur. Birinci paranın yazı, ikinci paranın tura gelme ihtimali 1/4’tür. Birinci paranın tura, ikinci paranın yazı gelme ihtimali de 1/4’tür. Öyleyse, aynı anda havaya atılan iki paradan birinin yazı diğerinin tura gelme ihtimali 1/4 + 1/4 = 1/2’dir.

Örnek: İki zarı attığımızda bu zarlardan en azından birinde 1 gelme olasılığını hesaplayalım:  Zarlardan birisinde 1 gelme olasılığı 1/6’dır. Diğer zarda da 1 gelme olasılığı 1/6’dır. Öyleyse attığımız zarlardan en azından bir tanesinden 1 elde etme şansımız, bunların ortaya çıkma olasılığının toplamına eşit olacaktır. 1/6+1/6=1/3 tür.

 

 

B –   MONOHİBRİT ÇAPRAZLAMALAR

Bir özellik bakımından heterozigot (hibrit=melez) olan bireylere monohibrit adı verilir. İki monohibrit bireyin çaprazlanmasına monohibrit çaprazlama denir.

 

 

hatırlatma

 

NOT:

1.   F₂ kuşağında (İki monohibrit çaprazlamasında)

Genotip oranı=1:2:1

Fenotip oranı=3:1 dir

 

ÖRNEK:

Annesi mavi gözlü, babası kahverengi gözlü olan kahverengi gözlü bir erkek kendi genotipinde bir bayan ile evleniyor. Bu evlilikten doğan olan mavi gözlü kız çocuğu babasının genotipindeki birey ile evlenirse başlangıç noktasındaki anne ve babanın mavi gözlü bir kız toruna sahip olma şansı nedir?

ÇÖZÜM:

 

 

 

 

 

C –   DİHİBRİT ÇAPRAZLAMALAR

Dihibrid çaprazlama: İki özellik bakımından hibrit (melez) olan bireylere dihibrit denir. İki özellik bakımından heterozigot olan iki birey arasında yapılan çaprazlamaya dihibrit çaprazlama denir.

Bağımsız dağılım kuralına göre, gamet oluşumu sırasında farklı karakterleri denetleyen aleller birbirinden bağımsız olarak ayrılırlar. Bu yüzden F₁ kuşağındaki melez bitkiler (SsDd) mayoz bölünme ile; 1/4 SD, 1/4 Sd, 1/4 sD, 1/4 sd olmak üzere dört çeşit gamet oluşturur.

(palme)

 

F₂ döllerinde hangi genetik kombinasyonların ortaya çıkabileceğini görmenin kolay bir yolu, genetikçi R.C.Punnett (R.C. Punet) tarafından ortaya konmuş olan Punnett karesi yönteminin kullanılmasıdır. Bu yöntemde monohibrit, dihibrit, trihibrit çaprazlamaların sonuçları kolaylıkla görülebilir.

(palme)

Punnett karesinde yatay düzleme erkek bireyin oluşturduğu gametlerdeki aleller, dikey düzleme dişi bireyin oluşturabileceği gametlerdeki aleller yazılır. Gametlerin kesiştiği kutucuklarda, iki alel bir araya getirilerek yavrunun genotipi belirlenir.

Böylece çaprazlamada gametlerin oluşturabileceği tüm genotipler ortaya çıkarılır. Bu genotiplere göre de yavruların fenotipleri saptanır. Elde edilen genotip ve fenotiplere göre hem fenotiplerin hem de genotiplerin oranları belirlenir

Aynı sorunun pratik çözümü şöyledir; dihibrit çaprazlamada F2 dölünde oluşan 9:3:3:1 oranını anlamak için iki karakter monohibrit çaprazlamada olduğu gibi ayrı ayrı çaprazlanır

 

Şansa bağlı iki bağımsız olayın aynı anda ve beraber olma olasılığı, bunların ayrı ayrı meydana gelme olasılıkları çarpımına eşittir. (olasılık ilkeleri kural 2)

 

NOT:

2.   Çaprazlamalarda heterozigot karakter sayısı n olarak alınır. Bu durumda:

-Fenotip Çeşidi: 2ⁿ  = 2² =4

-Genotip Çeşidi: 3ⁿ = 3² =9

-Kombinasyon Sayısı: 4ⁿ = 4² =16

 n: Heterozigot karakter sayısı

 

ÖRNEK:

DdYyAa      X       DdYyAa                     F₂ dölü:8X8 =64 çeşit birleşme ihtimali.

8 çeşit gamet        8 çeşit gamet 

Fenotip oranı= 27:9:9:9:3:3:3:1’dir

Fenotip çeşidi = 8’dir

Genotip çeşidi =27

Genotip sayısı =64

 

 

UYARI:

1.   Benzer yöntem kullanılarak daha fazla karakter bakımından melez bireylerin çaprazlanması yapılarak fenotip oranları bulunabilir. Örnek üç karakter bakımından (trihibrit) çaprazlamalar

 

 

 

D –   KENDİLEŞTİRME VE KONTROL ÇAPRAZLAMASI

a-     Kendileştirme:

Canlının kendi genotipindeki bir canlıyla çaprazlanmasıdır. Örneğin aaBb genotipli bir canlının kendileştirilmesi demek aaBb X aaBb çapralanmasının yapılması demektir.

b-     Kontrol Çaprazlaması:

Baskın fenotipli bir bireyin genotipinin homozigot veya heterozigot olduğunu anlamak amacıyla aynı karakterin homozigot resesif bireyle çaprazlanmasıdır.

 

 

 

NOT:

3.   Çekinik özellik gösteren bireyler için kontrol çaprazlaması yapmaya gerek yoktur. Çünkü bireyin fenotipi “a” ise genotipi “aa” olmak zorundadır.