BİTKİSEL DOKULAR 4. ÖRTÜ (KORUYUCU) DOKU

A.     KORUYUCU DOKU (ÖRTÜ DOKU)

a. Epidermis

b. Periderm

c. Salgılar

Örtü doku bitkinin bütün yüzeyini örten, bitkiyi dış etkilerden koruyan, su kaybını engelleyen bir dokudur.  Kalın çeperli ve klorofilsiz hücrelerden oluşur. Hücreler arası boşluk yoktur.

Odunsu bitkilerin genç kısımlarında ve otsu bitkilerde örtü doku epidermisten meydana gelmiştir. Çok yıllık bitkilerde ise kök ve gövdede sekonder meristemin parçalanması ile oluşan periderm örtü doku görevi yapar.

a)      Epidermis

Epidermis genç bitkilerde kök, gövde ve yaprak gibi organların üzerini örter.  Epidermis, büyüme noktalarındaki Protoderm (Dermatojen) hücrelerinin farklılaşması ile meydana gelmiştir.

*        Çoğunlukla tek sıralı dizilmiş hücrelerden meydana gelmiştir.

*        Hücreleri arasında boşluk yoktur.

*        Hücreleri canlı, büyük kofullu ve az sitoplazmalıdır.

*        Kloroplast bulunmaz.

*        Bitkinin toprak üstü kısımlarında epidermisten salgılanan kütin maddesi epidermisin dışa bakan çeperlerinde birikerek Kutikula tabakasını oluşturur. Kutikula nedeniyle, epidermisin dışa bakan çeperleri, iç ve yan çeperlere göre daha kalın olur.  Kutikula tabakası mumsu ve saydam bir tabakadır. Bu tabaka ışığı geçirir ama suyu geçirmez. Bu sayede bitkinin toprak üstü kısımlarında aşırı su kaybını önler. Ayrıca bitkiye mekanik destek sağlar ve bitkiyi mikroorganizmalar karşı korur.

UYARI:

1.   Kutikula tabakası bitkinin kök kısımlarında bulunmaz. Bu tabaka kurak iklim bitkilerinde kalın, nemli iklim bitkilerinde ise incedir.

Epidermis hücrelerinden bazıları çeşitli görevleri yapmak üzere özelleşirler. Bu özelleşme sonucunda “STOMA, HİDATOT, TÜY ve EMERGENS” gibi yapıları meydana getirir.

1.       Stoma(Gözenek):

*        Genç gövde ve yapraklarda bulunan deliklerdir.

*        Stoma hücreleri; girinti kısımları birbirine dönük böbrek şeklinde iki Bekçi hücresi (Kilit hücre=ayar hücresi) ile bekçi hücreleri arasında kalan stoma açıklığı(Stoma poru)ndan meydana gelmiştir. Bekçi hücrelerinin stoma açıklığına bakan çeperleri kalın, stoma açıklığına uzak çeperleri ise incedir. Çeperlerdeki bu kalınlık farkı stomaların açılıp kapanmasında etkili bir rol oynar. Stomaların açılıp kapanması ile bitkinin su kaybı kontrol altına alınır.

*        Bitkinin atmosfer ile gaz alışverişi sağlar. Suyun buhar şeklinde atılmasını sağlar. Yani stomalar, fotosentez için gerekli karbondioksitin atmosferden alınması,  fotosentez sonucu oluşan oksijenin fazlasının ve suyun fazlasının buhar şeklinde atmosfere verilmesi görevlerini yapar.

*        Bol sitoplazmalı ve kloroplastları olan canlı yapılardır.

*        Diğer epidermis hücrelerinden farklı olarak bol sitoplazmalı ve kloroplast ile nişasta taşımalarıdır.

*        Kurak bölgelerde stomalar yaprağın alt yüzeyinde, derinde ve sayıları azdır. Nemli bölgelerde ise stomalar, yaprağın üst yüzeyinde, yüzeye yakın ve sayıları fazladır.

Resim: Stoma

NOT:

1.   Su altı bitkileri ile bitkilerin toprak altı organlarında stoma yoktur.

2.       Hidatot (Su savakları)

Geceleri terlemenin olmadığı veya havanın neme doyduğu zamanlarda alınan fazla suyun sıvı olarak atılmasını sağlayan açıklıklardır. Bu açıklıklardan su damlama(gutasyon) şeklinde atılır. Damlama toprak neminin yüksek ve terlemenin gerçekleşemediği veya az olduğu zamanlarda gerçekleşir.

*        Yaprak uçlarında ve kenarlarında bulunur.

*        Ksilemle bağlantılıdır.

*        Stomalar gibi açılıp kapanamazlar

Resim: Hidatotlarda damlama

NOT:

2.      Damlama ile atılan su ile beraber bir miktar madensel tuz kaybı da gerçekleşir.

3.       Tüyler

Epidermis hücrelerinin dışarı doğru yaptığı çıkıntılardır.

Özellikle genç bölgelerde yani tomurcuklarda fazladır.

Canlı, kofulları büyük ve az sitoplazmalıdırlar.

Tüyler bir veya birden fazla hücreden meydana gelmiş olabilirler. Tek hücreden meydana gelen tüylere basit tüy, çok sayıda hücreden meydana gelen tüylere ise bileşik tüy denir.  Basit tüyler meme ve iğne şeklinde, bileşik tüyler ise genellikle yıldız ve kalkan şeklinde görülür.

  TÜYLERİN GÖREVLERİ:

1.       Korunma: Bitkinin buharlaşma yoluyla meydan gelen su kaybını azaltır.

2.       Savunma: Hayvanlara karşı savunma silahı olarak kullanılır. Örnek, ısırgan

3.       Tırmanma – tutunma: Bazı sarılıcı ve tırmanıcı bitkilerde. Örnek, sarmaşıkta

4.       Emme: Yüzey alanını arttırarak su ve suda erimiş organik ve inorganik maddeleri emilmesini sağlar. Örnek, kök tüyleri

5.       Salgı: saf su, şekerli su, tuzlu su, eterik yağ, enzim gibi maddeleri salan tüylerdir. Örnek, nane

4.       Emergens (Dikenler)

Epidermis ile beraber epidermis altındaki dokuları da içeren ve dışarı doğru meydana gelen çıkıntılardır. Tüyler sadece Epidermis hücrelerinden meydana gelirken, emergensler, epidermis ve epidermis altındaki yapıların katılmasıyla meydana gelmiştir.

Emergensler, bitkilerin hayvanlara karşı kendini korumak amacıyla geliştirdiği yapılardır.

    Bazı meyvelerin (kaktüs) üstünde hayvanlara takılarak tohumların yayılmasını, bazı tırmanıcı bitkilerde (böğürtlen, gül) gövdenin desteğe tutunmasını sağlarlar.

b)     Periderm  (Mantar Doku) :

Çok yıllık bitkilerde kök ve gövde kısımları sekonder meristemin faaliyeti sonucu kalınlaşır. Kalınlaşmanın başlangıcında kök ve gövdenin koruyucu dokusu epidermis parçalanır, kurur ve dökülür. Epidermisin yerini mantar kambiyumu tarafından üretilen yeni bir koruyucu doku alır.

Mantar doku, epidermis veya epidermis altındaki parankima hücrelerinin sonradan bölünme özelliği kazanmasıyla oluşan mantar kambiyumundan meydana gelir Mantar kambiyumu dış kısma doğru mantar hücrelerini, iç kısma doğru ise parankima hücrelerini üretir. Mantar hücrelerinin çeperlerinde suberin denilen mumsu bir madde birikir ve daha sonra ölürler. Mantar kambiyumu, mantar dokusu ve parankima hücreleri hepsi beraber periderm tabakasını meydana getirir. Periderm, kök ve gövde de örtü dokunun yerini alır ve ikinci bir koruyucu doku haline gelir.

Mantar tabakasına sahip gövdelerin içte kalan canlı hücreleri, dış ortamla gaz alışverişini Lentisel (kovucuk) denilen yapılar sayesinde gerçekleştirir. Gövde üzerinde lentisellerin olduğu yerde mantar doku bulunmaz. Lentiseller genellikle gövde üzerinde halkasal, oval veya çizgi şeklinde bulunur ve çıplak gözle görülebilir.

Mantar dokudaki lentiseller epidermisteki stomalara karşılık gelir.

Periderm hücrelerinin içi hava ile dolu olup suyu ve gazları geçirmez.

Stomaların bulunduğu yerlerde mantar doku oluşmaz. Bunun yerine bitkinin gaz alışverişini sağlayan lentiseller (kovucuk) meydana gelir.

Mantar dokusu, bitkiyi fiziksel hasarlardan ve patojenlerden korur. Bununla beraber mumsu yapısı sayesinde gövdeden su kaynını engeller. Ayrıca bitkiyi sıcak ve soğuktan korur.

Resim: Mantar doku ve Lentisel oluşumu

c)      Bitkisel Salgılar:

Salgı dokusu hücreleri bol stoplazmalı, iri çekirdekli, golgi organeli bakımından zengindir.

Hücreleri devamlı canlı kalır.

Bitkinin türüne göre farklı görev üstlenmiştir. Bunlar, savunma, koruma, sindirim(böcekçil bitkiler), tozlaşma (bal özü), yara onarımı(haşhaş, kauçuk) gibi.

Salgılar işlevlerine göre üçe ayrılır.

1.       Hücre içi salgılar: Bu tip salgılar hücre içinde biriktirilir. Salgı hücreleri zamanla sitoplazmalarını kaybederek içi salgıyla dolu olarak kalır. Örnek, portakal kabuğu, gül, defne

2.       Hücre dışı salgılar: salgı hücrede oluşturulur. Daha sora hücre dışına atılır. Hücre dışı salgı yapan hücreler epidermiste bulunur. Örnek, koku ve bal özü oluşturan hücreler ile böcekçil bitkilerin sindirim enzimleri

3.       Salgı boruları: Bir ya da birkaç salgı hücresi uzayarak salgı borusu haline gelir. Salgı borularının içi süt benzer sıvılar bulunur. Örnek; sütleğen, kauçuk, haşhaş gibi bitkilerdeki süt boruları

Salgıların bitkilerdeki görevi:

*        Isırgandaki yakıcı salgılar korunmayı sağlar

*        Böcekçil bitkilerin sindirim salgıları, böceklerin sindirimini sağlar

*        Bal özü, böcekleri cezp ederek tozlaşmaya yardımcı olur

*        Reçine ve tanin gibi antiseptik salgılar, çürükçül mikroorganizmalardan korunmayı sağlar.

*        Sütleğendeki zehirli salgılar, bitkinin hayvanlar tarafından yenilmesini önler.

*        Haşhaş ve kauçuktaki salgılar yaraların onarımını sağlar

*        Hormon düzenleyici olarak görev yapabilirler.